ΦΟΒΙΕΣ-ΕΙΔΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ, ΦΟΒΟΙ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ, ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ.

Φόβος-Φοβία-Άγχος. Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά και οι διαφορές τους;


Φόβος.

• Με το όρο φόβο, εννοούμε το συναίσθημα που δημιουργείται στο άτομο όταν βρεθεί υπό την απειλή ενός συγκεκριμένου  και πραγματικού αντικειμένου ή μιας περίστασης. Πρόκειται στην ουσία, για μια φυσική αντίδραση προσαρμογής, που προετοιμάζει το άτομο να αντιμετωπίσει καταστάσεις ανάγκης και να προφυλαχθεί από κινδύνους που είναι αντικειμενικά πραγματικοί. Π.χ. ο φόβος επέρχεται ως αποτέλεσμα ενός ξαφνικού κρότου.

• Ο φόβος κοπάζει μετά την εξουδετέρωση ή την εξαφάνιση του συγκεκριμένου αντικειμένου ή της απειλητική κατάστασης.

• Συνήθεις αντιδράσεις του ατόμου στο κίνδυνο είναι η φυγή ή η πάλη. Όταν αντιμετωπίσει ή αποφύγει το ερέθισμα ο φόβος μειώνεται.

• Οι καταστάσεις που προκαλούν φόβο στο άτομο είναι υποκειμενικές. Αυτό σημαίνει πως μια κατάσταση μπορεί να αποτελεί κίνδυνο για έναν άνθρωπο και για κάποιον  άλλον όχι.

Άγχος.

• Το άγχος είναι διάχυτο και αποσυνδεδεμένο από αντικείμενα ή αντικειμενικές καταστάσεις. Πρόκειται για ένα γενικευμένο συναίσθημα ανησυχίας που δημιουργείται στο άτομο, χωρίς αυτό να μπορεί να εντοπίσει ένα συγκεκριμένο πρόσωπο ή μια κατάσταση που να προκαλεί το συναίσθημα αυτό. Π.χ. άγχος νιώθουμε πριν από μια σημαντική συνάντηση  ή ένα δύσκολο διαγώνισμα.
  

• Το άγχος δεν μειώνεται απαραίτητα, όταν το ερέθισμα εξαφανιστεί ή απομακρυνθεί.

• Συνήθως, η συμπεριφορά του ατόμου είναι δυσανάλογη προς την "αντικειμενική" πραγματικότητα, όταν βρίσκεται σε μια κατάσταση άγχους. Παρατηρούνται έντονες σωματικές αντιδράσεις όπως εφίδρωση, ταχυπαλμία, σφίξιμο στο στομάχι.

• Οι καταστάσεις που προκαλούν άγχος στο άτομο είναι υποκειμενικές.

Φοβία.

• Είναι ο υπερβολικός, παράλογος και αδικαιολόγητος φόβος που νιώθει το άτομο για ένα συγκεκριμένο είδος ερεθισμάτων όπως είναι τα κλειστά μέρη (π.χ. ασανσέρ), τα φυσικά φαινόμενα (π.χ. σκοτάδι, σεισμοί, κεραυνοί), η αγοραφοβία, η ζωοφοβία και άλλα.

• Το άτομο φοβάται ότι κάτι κακό θα του συμβεί αν έρθει αντιμέτωπο με το συγκεκριμένο ερέθισμα, για αυτό το αποφεύγει. Αν, ωστόσο, έρθει σε επαφή με το ερέθισμα, βιώνει έντονο άγχος. Τα συμπτώματα μειώνονται όταν το φοβογόνο ερέθισμα αποσυρθεί.

• Η συμπεριφορά αποφυγής ή το έντονο άγχος που βιώνει το άτομο, μειώνει  τη καθημερινή λειτουργικότητά του και παρεμποδίζει τις καθημερινές του αντιδράσεις. Παρόλα αυτά, γνωρίζει πως η συμπεριφορά του και ο φόβος του για το ερέθισμα είναι παράλογος και πως η αντίδρασή του είναι δυσανάλογη προς την αιτία που τη προκαλεί.

Aγοραφοβία και διαταραχή πανικού. Ποια τα συμπτώματα και ποια είναι η σχέση των δύο διαταραχών;

• Αγοραφοβία είναι ο φόβος που νιώθει το άτομο όταν βρίσκεται σε χώρους από όπου η διαφυγή είναι δύσκολη ή δε μπορεί να βρει εύκολα βοήθεια. Έτσι, χαρακτηρίζεται από μια απροθυμία να απομακρυνθεί από το σπίτι του, το οποίο θεωρεί χώρο ασφαλείας. Φοβάται να βρεθεί σε κινηματογράφο, πολυσύχναστους δρόμους, μαγαζιά και λεωφορεία με πολύ κόσμο ή να ταξιδέψει με τραίνο ή αυτοκίνητο, καταστάσεις τις οποίες αποφεύγει ή τις βιώνει με έντονο άγχος.

• Η διαταραχή πανικού χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενες κρίσεις ή προσβολές πανικού, κατά τις οποίες το άτομο για ένα διάστημα (συνήθως) 10-20 λεπτών νιώθει έντονο άγχος και δυσφορία. Τα συμπτώματα είναι σωματικά, όπως εφίδρωση, αίσθημα ζάλης, ρίγη, τάσεις λιποθυμίας, δύσπνοια, τρέμουλο, ναυτία ή κοιλιακή ενόχληση και ψυχολογικά, όπως ο φόβος ότι θα τρελαθεί, θα χάσει τον έλεγχο, θα πεθάνει, η ανάγκη να απομακρυνθεί από το χώρο όπου βρίσκεται, ο φόβος ότι θα πάθει πάλι κρίση πανικού. Τα συμπτώματα αυτά ξεκινούν απότομα, αιφνίδια και το άτομο καταλαμβάνεται από μια επίμονη ανησυχία ότι θα ξαναπάθει κρίση.

• Σε πολλές περιπτώσεις η αγοραφοβία και οι προσβολές πανικού σχετίζονται. Τα άτομα που έχουν πάθει μια κρίση πανικού, συνδέουν την εμφάνισή της με το μέρος που την έπαθαν. Κατά συνέπεια αποφεύγουν εκείνο το μέρος και η αποφυγή αυτή επεκτείνεται και σε άλλα μέρη με παρόμοια χαρακτηριστικά. Δε θέλουν να αφήσουν το χώρο ασφαλείας τους διότι διακατέχονται από έντονη ανησυχία ότι θα πάθουν πάλι κρίση πανικού και κανείς δε θα μπορέσει να τους βοηθήσει ή δε θα διαφύγουν εύκολα. Προσπαθούν να προστατέψουν τον εαυτό τους. Έτσι, αναπτύσσουν αγοραφοβία και οι δύο διαταραχές στην περίπτωση αυτή συνυπάρχουν.

• Υπάρχουν, ωστόσο, περιπτώσεις, όπου το άτομο εμφανίζει αγοραφοβία χωρίς ιστορικό διαταραχής πανικού, ή διαταραχή πανικού χωρίς αγοραφοβία.

Κοινωνική φοβία. Ποια είναι τα συμπτώματά της;



       Το άτομο που πάσχει από κοινωνική φοβία, διακατατέχεται από έντονο άγχος όταν πρόκειται να λάβει μέρος σε κάποια κοινωνική εκδήλωση, π.χ. να πάει σε ένα πάρτυ, να κάνει ή να παρακολουθήσει κάποια διάλεξη και άλλες. Σε τέτοιες περιστάσεις αισθάνεται ότι είναι το επίκεντρο της προσοχής, κοκκινίζει, τρέμει, ιδρώνει και για αυτό  προσπαθεί να τις αποφύγει, διαφορετικά τις υπομένει με έντονο άγχος. Νιώθει ότι θα κριθεί ή ότι θα ενεργήσει με τρόπο εξευτελιστικό και αμήχανο, ή ότι θα πει κάτι που θα προκαλέσει αρνητικά σχόλια. Παρόλο που καταλαβαίνει ότι ο φόβος του είναι παράλογος,  αποφεύγει τέτοιου είδους καταστάσεις σε τέτοιο σημείο ώστε να μειώνει τη καθημερινή λειτουργικότητά του.

       Συνήθως συνυπάρχει με υπερευαισθησία στη κριτική και την απόρριψη, χαμηλή αυτοεκτίμηση και  δυσκολία στην διεκδικητική συμπεριφορά.




Ειδική φοβία. Ποια είναι τα συμπτώματά της;



        Ένα άτομο που πάσχει από ειδική φοβία, παρουσιάζει έντονο, επίμονο και παράλογο φόβο όταν έρχεται σε επαφή με ένα συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση. Οι πιο συχνές ειδικές φοβίες είναι οι φοβίες των ζώων και των εντόμων, του αίματος, του ύψους, του σκοταδιού, των κλειστών χώρων, των φυσικών φαινομένων (π.χ. σεισμών, αστραπών, βροντών), του οδοντιάτρου. Το άτομο, αν και καταλαβαίνει ότι ο φόβος του είναι παράλογος, απφεύγει το συγκεκριμένο ερέθισμα ή κατάσταση, διαφορετικά τη βιώνει με έντονο άγχος όταν έρχεται σε επαφή με αυτή, μειώνοντας έτσι τη λειτουργικότητά του. 



Σχολική φοβία. Τι είναι;



       Ως σχολική φοβία χαρακτηρίζεται η άρνηση του παιδιού να πάει στο σχολείο γιατί εκεί νιώθει έντονες σωματικές και ψυχικές ενοχλήσεις, οι οποίες στο σπίτι εξαφανίζονται. Σωματικά συμπτώματα, μπορεί να είναι ναυτία, εμετός, πονοκέφαλος, διάρροια, ενώ τα ψυχικά συμπτώματα είναι άγχος, δυσφορία, άρνηση. Τα συμπτώματα αυτά ξεκινούν από τη στιγμή που ξυπνάει και ετοιμάζεται για να πάει στο σχολείο και υποχωρούν όταν οι γονείς του επιτρέπουν να μείνει στο σπίτι. Βέβαια, όλοι οι γονείς έχουν βρεθεί μπροστά σε κάποια περιστασιακή απροθυμία του παιδιού να πάει στο σχολείο, όμως, στην περίπτωση της σχολικής φοβίας, τα συμπτώματα και η αρνητικότητα του παιδιού ξεφεύγουν κατά πολύ από τα όρια της απλής απροθυμίας.

       Η σχολική φοβία οφείλεται σε διάφορους παράγοντες, όπως είναι οι μαθησιακές δυσκολίες και ο φόβος αποτυχίας, οι υπερβολικές πιέσεις και οι υψηλές προσδοκίες των γονέων, το μέγεθος του σχολείου, οι ίδιοι οι δάσκαλοι, οι συμμαθητές και άλλα. 



Πως να αντιμετωπίσουμε τις φοβίες μας;



       Για να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε οποιαδήποτε από τις φοβίες μας, μπορούμε να ακολουθήσουμε κάποιες από τις ακόλουθες ενέργειες:

-Να κάνουμε έναν διάλογο με τον εαυτό μας για τις φοβίες μας. Να τις αναλύσουμε και να προσπαθήσουμε να καθορίσουμε τι είναι αυτό που πραγματικά φοβόμαστε ότι θα συμβεί και αν αυτό είναι λογικό ή υπερβολικό.
-Να γνωρίσουμε το φοβικό αντικείμενο βαθμιαία και ενώ αρχικά νιώθουμε απόλυτα ασφαλείς. Συγκεκριμένα, μπορούμε να ιεραρχήσουμε τις καταστάσεις που μας προκαλούν άγχος, από τη λιγότερο αγχωτική μέχρι εκείνη που μας προκαλεί το μεγαλύτερο άγχος και να εκτεθούμε σε αυτές τις καταστάσεις μέχρι να νιώσουμε ασφάλεια και σιγουριά στη καθεμία.
-Να συζητήσουμε με έναν άλλον άνθρωπο σχετικά με τη φοβία μας. Η συζήτηση πολλές φορές βοηθάει στο να συνειδητοποιήσουμε καλύτερα το παράλογο των φοβιών μας και να αποφασίσουμε να τις αντιμετωπίσουμε. 
-Να εστιάσουμε την προσοχή μας στην εισπνοή και εκπνοή μας. Η συγκέντρωση στην αναπνοή είναι το άλφα και το ωμέγα της χαλάρωσης και της απόλυτης ηρεμίας.




Tι να κάνουμε με τα σχολειοφοβικά παιδιά;



       Καταρχάς, είναι σημαντικό οι γονείς να γνωρίζουν ότι το παιδί έχει πράγματι σοβαρό πρόβλημα σχετικά με τη σχολική φοίτηση όταν:
-οι ίδιοι οι γονείς ήδη έχουν προσπαθήσει για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα να πείσουν το παιδί να πάει στο σχολείο χωρίς θετικό αποτέλεσμα.
-το παιδί έχει άγχος σε σχέση με πολλά άλλα ζητήματα και συνήθως προσκολλάται σε ένα θέμα (π.χ.στην υγεία της μητέρας του), μεταπηδά σε κάποιο άλλο (π.χ.στις ειρωνείες του δασκάλου) και έπειτα σε άλλο (π.χ.στις απειλές κάποιου συμμαθητή στην αυλή του σχολείου).
-το παιδί παρουσιάζει σωματικά συμπτώματα, τα οποία εξαφανίζονται όταν δεν πηγαίνει στο σχολείο (π.χ.τις αργίες, τα Σαββατοκύριακα).
       Τα περισσότερα παιδιά(80%) εμφανίζουν κάποια στιγμή στη ζωή τους δυσκολία να προσαρμοστούν στο σχολείο και βρίσκουν προφάσεις για να το αποφύγουν. Αυτό που χρειάζεται οι γονείς να κάνουν είναι:
-να δείξουν υπομονή και μια στάση κατανόησης απέναντι στο παιδί. Αν οι γονείς παρατηρήσουν ότι το παιδί προσποιείται τα σωματικά συμπτώματα ή κάνει τον άρρωστο, μπορούν να συζητήσουν μαζί του και να κάνουν μια διερεύνηση της ζωής του στο σχολείο. Μπορεί να ανακαλύψουν μια υπερευαισθησία ή φόβο που εύκολα μπορεί να ξεπεραστεί με την ενθάρρυνση και την υποστήριξη των γονιών.
-να συνεργάζονται με το σχολείο, διότι η ανταλλαγή πληροφοριών μπορεί να οδηγήσει στη λήψη σημαντικών αποφάσεων, όπως την αλλαγή της τάξης ή ακόμα και του σχολείου, την έναρξη ατομικής ψυχοθεραπείας και άλλες.
-να βοηθήσουν το παιδί να προσεγγίσει σταδιακά το σχολείο αρχίζοντας απο καταστάσεις που του προκαλούν λιγότερο άγχος(όπως, το να το πάνε κάποιο Σαββατο να δει το σχολείο και να το παρατηρήσει) και καταλήγοντας σε καταστάσεις που του προκαλούν περισσότερο άγχος(όπως το να βρεθεί μέσα στη τάξη με το δάσκαλό του).
-να απευθυνθούν σε κάποιον ειδικό αν παρά τις προσπάθειές τους δεν έχει παρατηρηθεί κάποια μείωση στις αντιδράσεις του παιδιού.


Φοβίες και παιδιά.



Α) Αναπτυξιακές τάσεις. Ποιοι είναι οι φυσιολογικοί φόβοι στα παιδιά;



       Μπορούμε να προκαλέσουμε φόβο σε ένα βρέφος, ακόμα και από τις πρώτες μέρες της ζωής του, προκαλώντας έναν οξύ, δυνατό κρότο πίσω του ή με το να κάνουμε πως το αφήνουμε να πέσει. Κατά τη βρεφική ηλικία, μέχρι την ηλικία των 6-7 μηνών, το βρέφος δεν ανησυχεί όταν βρίσκεται με ξένα πρόσωπα, αλλά από τον 7ο μήνα και μετά αλλάζει στάση προς τα άγνωστα πρόσωπα και αναπτύσσει το φόβο αποχωρισμού, ο οποίος μπορεί να γενικευτεί σε καταστάσεις που είναι πρωτόγνωρες και άγνωστες.
       Οι καταστάσεις που προκαλούν φόβο στο παιδί της προσχολικής ηλικίας (2-5/6) συνδέονται κυρίως με το άγνωστο και το ξαφνικό. Πράγματα, για τα οποία το παιδί δεν έχει τον έλεγχο (όπως είναι το σκοτάδι, οι καταιγίδες, η θάλασσα, ο γιατρός, τα μεγάλα ζώα) είναι βασικές πηγές φόβου για τα παιδιά. Καθώς μεγαλώνουν, οι φόβοι τους γίνονται πιο απροσδιόριστοι. Αρχίζουν να φοβούνται το να μένουν μόνα τους στο σπίτι, τους "κακούς" ανθρώπους, το θάνατο, τις ασθένειες, τα ψηλά σημεία.
       Κατά την παιδική ηλικία (6-12), οι φόβοι των παιδιών είναι τόσο συχνοί-κοινοί, σύμφωνα με μελέτες, ώστε μπορεί να υποστηριχθεί πως είναι "φυσιολογικό" να φοβούνται το ένα ή το άλλο ερέθισμα. Βέβαια, παρόλο που οι φόβοι είναι κάτι συνηθισμένο στην παιδική ηλικία, η σοβαρότητα των φοβικών αντιδράσεων του παιδιού κρίνεται από τις συνέπειές τους στη καθημερινή ζωή του. Είναι, ωστόσο ενθαρρυντικό να ξέρουν οι γονείς πως οι περισσότεροι φόβοι στην παιδική ηλικία είναι παροδικοί.
       Αργότερα, στην εφηβεία, οι φόβοι αρχίζουν να γίνονται πιο προσωπικοί, όπως είναι εκείνοι που αφορούν τις σχέσεις με το άλλο φύλο, ο φόβος της αποτυχίας, της εύρεσης προσωπικής ταυτότητας και άλλοι.
       Για να κρίνουμε κατά πόσον ο φόβος αποτελεί μια ασυνήθη συναισθηματική διαταραχή, είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε τους φυσιολογικούς φόβους που βιώνουν τα παιδιά καθώς μεγαλώνουν.


Β)Πώς δημιουργούνται οι παιδικοί φόβοι;


-Το παιδί μπορεί να βιώσει μια αρνητική εμπειρία με ένα ερέθισμα, όπως το να το δαγκώσει ή να του επιτεθεί σκύλος και να εκδηλώσει φόβο προς τους σκύλους ακόμα και προς κάθε άλλο παρόμοιο τετράποδο.
-Το παιδί μπορεί να αποκτήσει φόβο προς ένα συγκεκριμένο ερέθισμα, χωρίς να προηγηθεί μια άμεση ή έμμεση αρνητική εμπειρία με αυτό, αλλά απλώς με το να παρατηρεί ένα άλλο πρόσωπο να εκδηλώνει φόβο προς το ερέθισμα αυτό.  
-Το παιδί μπορεί να εκδηλώσει φόβο προς ένα ερέθισμα, χωρίς να έχει μια αρνητική εμπειρία με αυτό, αλλά επειδή το "ουδέτερο" ερέθισμα έχει συνδεθεί χωροχρονικά με ένα άλλο φοβικό ερέθισμα. Όπως γίνεται στην περίπτωση που το παιδί ακούει έναν σκύλο να γαβγίσει επίμονα και τελικά γίνεται σεισμός. Αρχίζει να φοβάται το γάβγισμα του σκύλου που ήταν ουδέτερο ερέθισμα, επειδή αυτό χωροχρονικά έχει συνδεθεί με το σεισμό και νομίζει πως θα ξαναγίνει. 
-Ένα ερέθισμα μπορεί να προκαλέσει φόβο στο παιδί επειδή στο ερέθισμα αυτό έχει γίνει μετατόπιση του φόβου που προκαλεί μια άλλη πραγματική πηγή φόβου. Ένα σύνηθες φαινόμενο φόβου μέσω μετατόπισης, είναι η σχολική φοβία, όπου κάποιες φορές, ο φόβος του αποχωρισμού του παιδιού από τη μητέρα έχει μετατοπιστεί προς ένα ουδέτερο ερέθισμα, το σχολείο.


Γ)Πώς να βοηθήσουμε το παιδί να αντιμετωπίσει τους φόβους του;



       Βάσει ερευνών, οι μέθοδοι και οι τεχνικές που αποδείχθηκαν αποτελεσματικές για να βοηθήσουμε το παιδί να ξεπεράσει τους φόβους του είναι:
-να το βοηθήσουν οι γονείς να αναπτύξει δεξιότητες, με τις οποίες μπορούν να αντιμετωπίσουν το φοβογόνο ερέθισμα, όπως το να έχει ένα φακό δίπλα του και να τον ανάβει, αν φοβάται το σκοτάδι.
-να έρχεται σταδιακά σε επαφή με το φοβικό αντικείμενο,
-να γνωρίσει βαθμιαία το αντικείμενο ή την κατάσταση ενώ θα αιθάνεται απόλυτα ασφαλής.


       Οι μέθοδοι που αποδείχθηκαν αποτελεσματικές μερικές φορές μόνο για να ξεπεράσει το παιδί τους φόβους του είναι:
-να εξηγούνε οι γονείς στο παιδί με λόγια ότι το αντικείμενο αυτό δεν αποτελεί απειλή και δεν είναι επικίνδυνο,
-να εξηγούν με λόγια και ταυτόχρονα να δείχνουν έμπρακτα ότι το αντικείμενο δεν είναι επικίνδυνο,
-να αναφέρουν παραδείγματα θαρραλέας αντιμετώπισης του αντικειμένου (συνήθως παραδείγματα άλλων παιδιών που δεν έχουν φόβους),

-να βοηθήσουμε το παιδί να συνδέσει το αντικείμενο όχι με το άγχος αλλά με κάτι ευχάριστο.


       Οι μέθοδοι που δε βοηθάνε καθόλου το παιδί να ξεπεράσει τους φόβους του είναι:
-να αγνοούν οι γονείς τους φόβους του θεωρώντας ότι κάποια στιγμή θα τους ξεπεράσουν μόνα τους,
-να φέρουν το παιδί σε επαφή με το αντικείμενο δια της βίας ή να απομακρύνουν συνεχώς το αντικείμενο,

-να χορηγούν ηρεμιστικά στο παιδί.